वसंतरांव आणि गोवा
हिंदू असो. याचे
एक अतूट नाते
१९६०च्या सुमारास आकाराला आले, ते
त्यांच्या `रायगड` नाटकामुळे. गोवा
हिंदू कलाविभागाचे सर्व
सदस्य भिकू पै
आंगले, रामकृष्ण नायक, गुडे
आणि अनेक , यांच्यातला
स्नेहभाव अकृत्रिम होता.त्यामुळे
असो. च्या येऊ
घातलेल्या शताब्दि निमित्त, `मत्स्यगंधा`,
या नाटकाचे पुनरूज्जीवन
होणे, ही
अत्यंत सुयोग्य घटना घडते
आहे. या निमित्ताने
वसंतरांवांच्या जुन्या नाट्यकृतींना उजाळा
देऊन, आपण आपण
रंगदेवतेचा सन्मान करीत आहात
यात काही शंका
नाही. हे
कार्य पुढील वाटचालीमध्ये
आपल्या सर्वांना प्रोत्साहित करेल,
अशी मला खात्री
वाटते..
पहिली पाच नाटके
लिहून कानेटकरांनी आपला
मोहरा संगीत नाटकाकडे
वळविला आणि
१९६४ साली `मत्स्यगंधे`चा जन्म
झाला. तो
पर्यंत `रायगड`ने एक इतिहास
घडविला होता. वसंतरावांची मूळ
प्रेरणा कविता हीच होती.
कुसुमाग्रजांनी त्यांच्या रसिकप्रिय
नाटककार या लेखात
म्हटलय ….`वसंतरावांच्या व्यक्तिमत्वाचे आणि प्रतिभेचे
पालनपोषण काव्याच्या वातावरणात झालं.
त्यामुळे
त्यांनी संगीत नाटकाकडे वळणे,
ही एक अपरिहार्य
घटना होती`.
`गोवा हिंदू` ने ६४
सालूी
मत्स्यगंधा हे नाटक
मोठ्या दिमाखात रंगभूमीवर आणले. संगीत
नाटक लिहिण्याचा वंसतरांवांचा
हा पहिलाच प्रयत्न
होता.
या नाटकात प्रसंगानुरूप
पदे लिहिण्याचे कौशल्य
त्यांनी सिध्द केलेच, शिवाय
..गर्द सभोती रानसाजणी, ही
बालकविंची आणि ..अर्थशून्य भासे
मजला.. ही गिरीशांची
कविता यांचा संहितेत
समावेश करून आपल्या
तरल प्रतिभेची जाणीव
करून दिली. या नाटकातील
व्यक्तिरेखा उभ्या करताना त्यांनी
लयबध्द, कवितेच्या अंगाने जाणारे
चिंतनशील संवाद निर्माण केले.
त्यांच्याच
शब्दात लिहायचे तर..`एका
उत्कट काव्याला, प्रखर
तेजस्वी नाट्याला आणि मूलभूत
जीवनमुल्यांना आवाहन करणारी सत्यवती
मी रंगवली . त्याचवेळी
तेवढ्यांच ताकदीचा भीष्म मी
तिच्यासमोर ऊभा केला
आणि भीष्मासमोर एक
जबरदस्त जीवनसंघर्ष अंबेच्या रुपांत
निर्माण केला`.
त्यावेळी संगीत रंगभूमिच्या दृष्टीने
एक
अपूर्व घटना घडली
ती पं. जीतेंद्र
अभिषेकींच्या आगमनाने. संगीतकार म्हणून
त्यांचे यशस्वी पदार्पण , या
नाटकाच्या निमित्ताने झाले आणि
संगीत मत्स्यगंधेची कीर्ति
वायू वेगाने महाराष्ट्रभर
पसरली. त्यातील नाट्यसंगीतांच्या
रेकॉर्डस् निघाल्या. अभिषेकींना
`युगकर्ता संगीतकार`, हा सन्मान
मिळाला . या संगीताने
आणि त्यातील लयबध्द
संवादाने प्रेक्षकांच्या काळजाचा ठाव घेतला.
कानेटकर
आणि अभिषेकीबुवांचे `ट्यूनींग`
झकास जमले. हा एक
मराठी रंगभूमिच्या कुंडलीतला
अपूर्व योग म्हणावा
लागेल. पारंपारिक संगीत नाटकांचे
सादरीकरण नव्या आकृतीबंधात झाले.
पुणे..मुंबईकरांना गंधर्व
युगाची पुन्हा प्रचिती एका वेगळ्या
पध्दतीने झाली, हे मुद्दाम
नमूद करावे लागेल.
एकाच वेळी रायगड
व मत्स्यगंधेचे लेखन
चालू होते, याचे
कारण वंसतरावांची बहुप्रसव
प्रतिभा. त्यांनी
म्हटलेय.. `मत्स्यगंधा हे माझ्या
कॉलेज जीवनाला जोडलं
गेलेलं नाटक. १९४२ साली विलिंग्डन
कॉलेज
, सांगली इथे बी.
ए. च्या वर्गात
शेक्सपिअरचा अभ्यास करताना मला
याचे सूत्ररूपाने आकलन
झाले. शंतनुमध्ये किंग
लिअर, भीष्मामध्ये हॅम्लेट
आणि मत्स्यगंधेमध्ये क्लिओपात्रा
या तीनही कॅरॅक्टर्स
एकत्र आणून मानवी
जीवनाचे आकलन करायला
प्रेक्षकांना उद्युक्त करावे, अशी
अफलातून कल्पना मला सुचली.
बीजरूपाने ती अंतर्मनात
रूजली.
१९६४
साली
बीज अंकुरले आणि
नाटक साकार झाले.
मात्र यात हॅम्लेटचे
एकमात्र चित्र १९६४
भीष्माच्या
चित्रणात प्रतिबिंबिंत झाले.
अशी ही नाटकाची
जन्मकथा, त्यांच्या
तोंडून ऐकताना माझ्या अंगावर
आलेले शहारे आजही
आठवतात. चिंतनातून आणि एकाग्र
तपश्र्चर्येतून नाटकाचे लेखन व
पुढे सादरीकरण यशस्वी
ठरले. एक नवा
इतिहास रचला गेला.
शेक्सपिरियन ट्रॅजिडिच्या त्यानी केलेल्या अभ्यासाला,
महाभारतातील अश्रू हरविलेल्या भीष्माने
खराखुरा न्याय दिला, हे
सुजाण रसिक जाणतील.
आणखी एक ह्द्य
आठवण त्यांच्या प्रत्यक्ष
लेखनकालाशी निगडित आहे. तिचा
संबंध त्यांच्या सुविद्य
पत्नी सिंधूताई यांच्याशी
आहे. पत्नी म्हणून
त्यांनी त्यांच्या लेखनकालात अनेकविध
जबाबदा-या पेलल्या. ती त्यांची
लेखनिक तर होतीच,
शिवाय पहिला श्रोता,
वाचक आणि एकमेव
प्रेक्षक म्हणूनही ती सतत
साथ सोबत करत
होती. आणखी एक
अगदी वेगळी ओळख
म्हणजे ती त्यांची
परखड टीकाकार होती. कारण
स्वतंत्र प्रज्ञेची कवचकुंडले तिला
लाभली होती . वसंतरावांना
खरीखुरी intellectual
companionship तिने दिली.
त्यामुळे वसंतरावांचे नाट्यलेखन एका
गुणवत्तेच्या
विशिष्ठ
पातळीच्या
कधीही
खाली गेले नाही.
, त्यातील गुणवत्तेचा कस कधीही
कमी झाला नाही.
वाचन -लेखन करताना
तिला जरा कुठे
शंका आली, तर
पुनर्लेखन करायला ती त्यांना
भरिस पाडे. तिने
ही सेन्सॉरशिप आपणहून
स्वीकारली होती. आणि कडक
नियमातून, वसंतरांवांचे लेखन तावून
सुलाखून निघे. मला
आठवते की मत्स्यगंधेचा
शेवटचा प्रवेश लिहिल्यावर नेहमीप्रमाणे
वसंतरावांनी हाक मारली.
तिला बोलावले आणि
विचारले ..`काय कसे
काय झाले आहे
? `.परखडपणाणे तिने आपले
मत प्रगट केले
की ,…`अहो, हे
तर भीष्मावर नाटक
झाले आहे. मत्स्यगंधा
आहे कुठे त्यात.?
` हे ऐकल्यावर नाटककारानी
रागारागाने लिहलेले हस्तलिखिताचे कागद
फाडून टाकले आणि
तुकडे अंगावर भिरकवीत
म्हणाले..`इतके शहाणपण
उतूं जातयं..तर
तुच लिही ना !`
खरतर तो त्यांच्या
स्वत:वरचा व्यक्त झालेला राग
होता. पण यातून
पुन:र्लेखन, पुन्हा चिंतन आणि
संहितेची पुन:र्बांधणी हे असेच घडत
होते जेव्हा दिग्दर्शकाच्या ओटीत ती
पडे, तेव्हा त्यातून
सुंदर नाट्यशील्प आकाराला
येइ, अविस्मरणिय कलाकृती निर्माण होई.. ज्याचा अनुभव `मत्स्यगंधे`मधे
आपण घेत आहात..
मग अशा गुणवत्तापूर्ण
नाटकाचे हजारो प्रयोग होत
असत...` रंगदेवतेला अभिवादन करून,
दी गोवा हिंदू
असोशिएशन , कलाविभाग.. सहर्ष सादर
करीत आहे.. प्रा.
वसंत कानेटकर लिखित
संगीत नाटक मत्स्यगंधा
प्रयोग क्र. 999 ` .. हे
शब्द पडदा उघडण्यापूर्वाच्या
अंधारात मायबाप प्रेक्षकांच्या मनावर कोरले जात..
असा हा मंतरलेला काळ,
ज्याचा मी शब्दांच्या माध्यमातून Flash Black सादर केला. , त्या काळाचा एक साक्षीदार
म्हणून..आणि आजचा प्रयोग पाहून
डोळ्यांचे पारणे फिटले आणि वसंतरांवांचे स्वप्न इतक्या वर्षांनी का होईना साकार झालेले
पाहिले. ते असते तर म्हणाले असते की सत्यवती, भीष्म आणि अंबेच्या माझ्या स्वप्नातील
व्यक्तिरेखा आज इतक्या वर्षांनी माझ्या मनाप्रमाणे साकार झाल्या..
-अरूण कानेटकर,
शितल अपार्टमेंट्स,
बी. एम. सी. सी. रोड,
पुणे.. ४११००४
Mob. 9503005089
E-mail: kma943@rediffmail.com
