लुप्त होत चाललेल्या ग्रामीण जीवनाचे यथार्थ दर्शन

कणेरी मठाचे मुख्य आकर्षण..!

कणेरी मठ हे कोल्हापूरपासून १२ किलोमीटर अंतरावरचे एक गाव आहे. या गावात एक सिद्धगिरी नावाचे वस्तुसंग्रहालय आहे. शहरीकरणामध्ये लुप्त होऊ पहात असलेल्या ग्रामीण जीवनशैलीचे मूर्तिमंत नमुने येथे उभे केलेले आहेत.

सिद्धगिरी म्य़ुझियमच्या सुरुवातीला बारा राशींची बारा शिल्पे आहेत. त्यानंतर एका गुहेसदृश भागातून आत जाताच प्राचीन भारतातील ऋषिमुनींचे कोरीव पुतळे बनवलेआहेत. ऋषींची नावे, त्यांची विद्या आणि त्यांचे योगदान याची सामान्य माणसाला ठाऊक नसलेली माहिती तेथे लिहिली आहे.

या गुहेतून बाहेर पडल्यावर दोन्ही बाजूला हिरवीगार शेते आणि त्यांत काम करणारी माणसे दिसतात.त्या माणसांवर जाताच समजते की ही माणसे नसून माणसांच्या प्रतिकृती आहेत.धान्याची पेरणी करण्यापासून ते धान्य घरात येईपर्यंतच्या सर्व प्रक्रिया या प्रतिकृतींमधून दाखवण्यात आल्या आहेत. याच बरोबर शेतामध्ये बैल, गाय, म्हशी या जनावरांचा असणारा वावर; लगोरी, सूरपारंब्या, लंगडी यांचे प्रत्यक्ष दर्शन या प्रतिकृतींमध्ये जिवंत वाटाव्या इतक्या बारकाईने टिपल्या गेल्या आहेत.

बारा बलुतेदार ही समाजव्यवस्था खेड्यांमधून आज लुप्त होत चालली आहे. बलुतेदारी म्हणजे काय आणि त्यावर चालणारा उदरनिर्वाह याची ओळख करून देणारी शिल्पे येथे पहावयास मिळतात.

कोष्टी, कुंभार, चांभार, न्हावी, लोहार, शिंपी, सोनार यांसह पिंगळा, वासुदेव यांचीही शिल्पेही त्या-त्या जीवनशैलीचे दर्शन घडवतात.

ग्रामीण भागांत असलेल्या घरांचे विविध नमुने येथे पहावयास मिळतात. वतनदाराचा वाडा, पाटलाचा वाडा, शिंप्याचे घर यांच्या हुबेहूब त्रिमिती प्रतिमा येथे ठेवल्या आहेत.

लाईक

टिप्‍पणी

कणेरी मठाला १४०० वर्षांची परंपरा आहे...

भूकंप, महापूर, दुष्काळ अशा अनेक नैसर्गिक आपत्तींनी ग्रस्त असणार्‍या लोकांसाठी श्रीक्षेत्र सिद्धगिरी मठातर्फे जीवनावश्यक वस्तूंची व वैद्यकीय सेवेची तत्काळ मदत केली जाते. जगभर कोरोनाचे तांडव सुरूच असताना या मठाने हजारो लोकांना जेवण, अन्न-धान्य अशी मदत देत दिलासा दिला आहे. कोणत्याही आपत्तीच्या काळात आपद्ग्रस्तांंच्या हाकेला प्रतिसाद देणारा मठ म्हणून या मठाची ख्याती आहे. कणेरी हे कोल्हापूरच्या दक्षिणेला १२ किलोमीटर अंतरावरचे एक गाव. राष्ट्रीय महामार्गाला लागून असणार्‍या या गावात हा सिद्धगिरी मठ आहे, म्हणूनच त्याला कणेरी मठ असेही म्हणतात. महाराष्ट्राच्या संतभूमीत भारतीय संस्कृती जपणारा मठ म्हणून कणेरी मठ प्रसिद्ध आहे. या मठात भारतीय संस्कृतीची शिकवण दिली जाते. हे एक प्राचीन तीर्थस्थान आहे.

महाराष्ट्र, कर्नाटक, गोव्यासह चार राज्यांच्या सीमावर्ती भागात रेवणसिद्ध, अमोघसिद्ध, मूरसिद्ध, करीसिद्ध, हालसिद्ध, वेताळसिद्ध यासारखे अनेक सिद्ध होऊन गेले आहेत. त्यांच्या नावांचे संप्रदायही निर्माण झालेले आहेत. यापैकीच काडसिद्ध हे सिद्धपुरुष आहेत. या संप्रदायाचे मूळ स्थान म्हणजेच कणेरी मठ. सिद्धगिरी क्षेत्र अत्यंत पुरातन, धार्मिक व आध्यात्मिक पीठ आहे. ‘जगद्गुरू काडसिद्धेश्वरांचा मठ’ अशी याची ओळख आहे. काडसिद्धेश्वर हे संप्रदायाचे मूळ संस्थापक. सरसंघचालक मोहन भागवत, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी, बाबा रामदेव यांच्यासारख्या अनेकांनी या मठाच्या कामाचे वेळोवेळी कौतुक केले आहे. अनेक केंद्रीय मंत्र्यांनी मठाला प्रत्यक्ष भेट दिली आहे.

लिंगायत समाजाच्या बळावर येथे नैसर्गिक सौंदर्य असलेल्या कणेरीच्या घनदाट अरण्यात एका शिवपिंडीची स्थापना करण्यात आली. मठाच्या मध्यभागी सिद्धेश्वरांचे देवालय आहे. त्याच्या भोवती समाधी, अडकेश्वर, चक्रेश्वर, रुद्रपाद देवालयेही आहेत. येथील प्रमुख निलगार हे लिंगायत आहेत. जगद्गुरू काडसिद्धेश्वर हे मूळचे हेमांडपंथी शिल्पकलेचे भव्य शिवमंदिर आहे. त्याच्या आत कोरीव बाजूच्या बाहेरील दोन मंडप आहेत. ह्या मंदिराची बांधणी मोठ्या व कोरीव दगडात केली आहे. ५०० वर्षांपूर्वी लिंगायत धर्माकार काडसिद्धेश्वर यांनी ह्या मंदिराची बांधणी केली. छत्रपती शिवाजी महाराज आणि संभाजी महाराज यांनी या मंदिराला भेट दिली व मदत केली. मुस्लीम धर्माच्या मुख्य मिरासाहेब या शिवभक्त होत्या. त्यांनी मिरज येथील टेकडीवर अशा प्रकारच्या मंदिराची स्थापना केली. या काडसिद्धेश्वरांची पहाटे पाच वाजता, सकाळी अकरा वाजता, दुपारी दोन वाजता आणि संध्याकाळी सात वाजता अशी दिवसातून चतुष्काल पूजा होते. मंदिरात नित्य रुद्राभिषेक चालतो. भाविकांसाठी या मठात सकाळी ११ ते ३ वाजेपर्यंत बाराही महिने अन्नछत्र चालू असते. मठाभोवती दगडी तटबंदी आहे.

ब्रह्मलीन जगद्गुरू श्री मुप्पिन काडसिद्धेश्वर स्वामीजी यांनी मठ पूर्वीप्रमाणे सर्व जातिधर्मांसाठी खुला केला. त्यांनी वर्णभेद, वर्गभेद, लिंगभेद यासाठी समाजाचा रोष ओढवून घेतला, पण ते विचलित झाले नाहीत. त्यांनी समाजाला पुरोगामित्वाची खर्‍या अर्थाने जाणीव करून दिली. त्यांच्या या कार्याची नोंद गॅझेटियरमध्ये आहे. तीनशे एकरात पसरलेला हा संस्थान मठ असून धर्मप्रसार हा या मठाचा मूळ उद्देश आहे. संस्थानांप्रमाणे सर्व प्रकारचे वैभव या मठाला आहे. पाठीमागे पश्चिमेला उजव्या बाजूस मुप्पिन काडसिद्धेश्वर स्वामी महाराज यांचे समाधिस्थान व गुरुदेव ध्यानमंदिर आहे. मुख्य मंदिरांच्या बाजूस श्री सिद्धरामेश्वर महाराजांची प्रतीकात्मक समाधी असलेला मंडप आहे. बाहेरील बाजूस जलमंदिर आहे. मागील बाजूस पंचकर्म चिकित्सालय आहे. येथे जुन्या, असाध्य अशा आजारांवर इलाज करण्यासाठी तज्ज्ञ डॉक्टरांच्या मार्गदर्शनाखाली पंचकर्म पद्धतीने उपचार केले जातात. याच्या शेजारी क्राँक्रीटचे दोन महाकाय हत्ती यात्रेकरूंचे लक्ष वेधून घेतात. पायर्‍या उतरल्यानंतर महाकाय नंदी व पिंडीच्या आकाराच्या छोट्या मंदिरावर २५ फूट उंचीची शंकराची मूर्ती सगळ्यांना आकर्षून घेते. पश्चिमेस भक्तनिवास आहे. तेथेच प्रसादनिलय व अतिथीगृह आहेत. भक्तांसाठी दोन भव्य प्रवचन मंडप आहेत. पहाटे पाच वाजता, सकाळी अकरा वाजता, दुपारी दोन वाजता आणि चतुष्काल पूजा होत असते. याशिवाय मंदिरात नित्य भजन, रुद्राभिषेक आणि अन्नछत्र सुरू असते. दासबोध प्रमाणग्रंथ आणि त्रिकाळ भजन हे या संप्रदायाचे वैशिष्ट्य आहे.

बाल ब्रह्मचारी उत्तराधिकारी या मठाचा अधिपती म्हणून निवडला जातो. सातव्या शतकापासूनची ही परंपरा आहे. संन्यासी परंपरा असणार्‍या या मठाच्या अनुयायांचा मोठा वर्ग आहे. श्रीक्षेत्र सिद्धगिरी मठाला मठाधिपतींची शेकडो वर्षांची उज्ज्वल परंपरा आहे, आजमितीस या मठाचे ४९ मठाधिपती झाले असून सद्य:स्थितीस ५० वे मठाधिपती स्थानापन्न आहेत.

सध्याचे अदृश्य काडसिद्धेश्वर महाराज हे सिद्धगिरी मठाधिपतींच्या शृंखलेतील ४९ वे मठाधिपती आहेत. त्यांचा जन्म सन १९६४ मध्ये विजापूर जिल्ह्यातील एका गावात झाला. ते उच्चविद्याविभूषित असून सन १९८९ मध्ये ते ब्रह्मलीन मुप्पिन काडसिद्धेश्वरांच्या अनुज्ञेने सिद्धगिरी मठाधिपती झाले. पूज्यश्री अदृश्य काडसिद्धेश्वर स्वामीजींच्या अथक परिश्रमांतून श्रीक्षेत्र सिद्धगिरी मठाचा झालेला कायापालट पाहून लोक त्यांना भगीरथ महर्षींची उपमा देतात. त्यांच्या आधिपत्याखाली आजपर्यंत ५० च्या वर ग्रंथ व विविध पुस्तके प्रकाशित करण्यात आली आहेत. आजपर्यंत सर्व मठाधिपतींनी केलेल्या कार्यात पूज्यश्री अदृश्य काडसिद्धेश्वर स्वामीजींनी कळसाप्राय कार्य केलेले आहे व आजही करत आहेत. मठाच्या इतिहासात पहिल्यांदाच दोन दशके मठाधिपती राहून त्यांच्या संकल्पानुसार अल्पावधीतच पुढील ५० वे मठाधिपती म्हणून श्री मुप्पिन काडसिद्धेश्वर यांची नेमणूक करून त्यागाचा एक भव्य आदर्श समाजासमोर ठेवला आहे.

पद्मविभूषण उस्ताद झाकीर हुसेन

 मला आठवतं तेव्हापासून त्याला मी, झाकीरकाका असं म्हणत आलोय. कारण तो माझ्या सगळ्यात धाकट्या काकाचा- रवीकाकाचा खास दोस्त. त्याला पहिल्यांदा पाहिला तो वयाच्या तिसर्‍या वर्षी. १९६९ साली. संध्याकाळी डेक्कन क्वीननं रवीकाका व अरुणकाका मुळे त्याला घेऊन आमच्याकडे कर्जतला आले होते. आमचा ८० वर्षांचा जुना वाडा होता. ते तिघं अचानक आले होते. पण आजीनं त्याला वाड्याच्या बाहेर उभं केलं. त्याच्यावरून भाकरतुकडा ओवाळून टाकला, पायावर दूध-पाणी घातलं आणि मग त्याला आत येऊन दिलं होतं. आमच्या बाजारपेठेच्या नाकावर कामतांचं वड्याचं दुकान होतं. रवीकाकाला त्यानं सांगितलं, "यार कर्जतका वडापाव खिलाओ." रवीकाकानं कामतांच्या हॉटेलातला वडापाव मागवला आणि त्यानं चवीनं वडा-पाव व सोबत तिखट मिर्ची खाल्ली. मला आठवतं त्याप्रमाणे, झाकीरकाका नंतर घरभर फिरला, मागे विहिरीवर गेला.

विहिरीचं पाणी स्वत: शेंदून काढलं, त्यानं हातपाय धुतले. गोठ्यातल्या म्हशीचं ताजं दूध मधुकाकांनी काढलेलं, त्यांच्यासमोर हातात ग्लास धरून उभा राहिला व थेट तसंच ते दूध प्यायलं. त्यावेळी मला ह्या साध्या गोष्टींचं महत्त्व कळलं नव्हतं. पण आज या लेखाच्या निमित्तानं आठवणींचा गोफ उलगडत असताना, त्यावेळपर्यंत आंतरराष्ट्रीय कीर्ति मिळवलेल्या त्या माणसाचं साधंपण सर्वप्रथम लक्षात आलं.

त्या संध्याकाळी झाकीरकाका कोपर्‍यावरच्या मारुतीकाका मगर यांच्या दुकानात दाढी करायला गेला. तिथं त्याला कळलं की मारुतीकाका हे भजनी आहेत. तो लगेच त्यांना म्हणाला, "रातको रवी के यहाँ आ जाना. हम लोग बजानेवाले है." त्या रात्री रवीकाका, अरूणकाका त्याला घेऊन जवळच असलेल्या प्रभा आत्याच्या घरी गेले. तिच्या घरच्या दिवाणखान्यात हे सारी रात्र गाणं बजावणं करत बसले होते. नंतर कधी तरी आठवणी जागवताना रवीकाका म्हणाला त्या रात्री प्रभाआत्याच्या घरी गजाननबुवा पाटील, लीलाताई दिवाडकर, प्रभा आत्या, कल्पनाआत्या कुलकर्णी (हिचं नुकतंच निधन झालं) असे सारे गायले, शांताराम जाधव हार्मोनियमवर होते, मारुतीकाका टाळ घेऊन साथीला होते. त्या दिवशी गजाननबुवांची गायकी ऐकून झाकीरकाका त्यांना म्हणाला होता, "आप तो भजन के गोपीकृष्ण हो" बाकी सारी मंडळी हौशी होती. पण, झाकीरकाकाला तो कोणाबरोबर तबला वाजवतो, यात फारसा रस नव्हता. तो तबल्याचा आनंद घेत होता. दुसर्‍या दिवशी सकाळी डेक्कन एक्स्प्रेसने तो सवाई गंधर्व सोहळ्यात तबला सोलो सादर करायला गेला. तो त्याचा सवाई गंधर्व सोहळ्यामधला पहिला कार्यक्रम होता.

त्यानंतर झाकीरकाका कर्जतला रवीकाकाच्या सांगण्यावरून १९७१, ७२, ७३ आणि नंतर बेडेकरांच्याकडे पाडव्याच्या निमित्ताने संगीत सोहळा असे, तेव्हा १९७५ साली आला. त्या प्रत्येक वेळी त्याच्यातला साधेपणा मनात घर करून गेला. कोणताही झब्बा पायजमा घालायचा आणि तबला वाजवायचा. कपड्यांपेक्षा त्याचं संगीताकडे अधिक लक्ष असायचं. आणि तो इतका देखणा आहे की त्याला काहीही साजून दिसतं.

झाकीरकाकाची एक सवय आहे. तो तुमची ओळख झाल्यानंतर व नंतर जवळचा परिचय झाल्यानंतर तुम्हाला एखादं टोपणनाव देतो. मला लहानपणापासून ज्या टोपणनावानं सारे हाक मारत तेच टोपणनाव तो आजही वापरतो. त्याच्याशी परका माणूस जरी बोलला तरी त्या व्यक्तीला तो परकेपणाची जाणीव कधी करून देत नाही.

त्याने मराठीत मुलाखती दिल्या पण शब्दांकन दिलं नाही. 'ऋतुरंग'च्या अरुण शेवते यांनी मला सांगितलं की २००३ च्या दिवाळी अंकासाठी तुम्ही उस्तादजींच्या जडणघडणीविषयी त्यांची मुलाखत घ्या व तिचं शब्दांकन करता येईल का ते बघा. माझं ते पहिलं शब्दांकन असणार होतं. मी रवीकाकाला सांगितलं, निर्मला बाछानी म्हणून झाकीरकाकाच्या सचिव आहेत, त्यांना सांगितलं आणि झाकीरकाका मुलाखतीला तयार झाला. शब्दांकनकार होण्यासाठी मला पहिला आशीर्वाद मिळाला तो उस्ताद झाकीर हुसेन यांचा.

१९८७च्या सुमारास दर रविवारी दुपारी सिद्धार्थ बसूचा एक 'क्वीझ टाईम' नावाचा शो असायचा. त्या क्वीझ शोमध्ये झाकीरकाका एकदा गेस्ट म्हणून गेला. मी कॉलेजच्या शेवटच्या वर्षाला होतो. त्या शो मध्ये सिद्धार्थ बसूने त्याला प्रश्न विचारला, "तू जगभर फिरलास. आता तुला भारतीय संस्कृती आणि पाश्चिमात्य संस्कृती यातला कोणता भेद सांगता येईल." त्यानं दिलेलं उत्तर आजही काळजावर कोरलं गेलं आहे. तो म्हणाला, "मी जेव्हा पाश्चिमात्य संगीतकारांना भेटतो, तेव्हा त्यांना हस्तांदोलन करून हॅलो माईक, हॅलो मार्क असं म्हणतो. पण जेव्हा मी पं. रवी शंकरजी, पं. शिवकुमार शर्माजी, पं. हरिप्रसाद चौरसिया, अशा दिग्गजांना भेटतो, तेव्हा त्यांच्या पायाला हात लावून नमस्कार करतो. दुसर्‍या बरोबरीच्या वयाच्या लोकांना भेटतो, तेव्हा दोन्ही हात जोडून ते जोडलेले हात हृदयाशी नेतो व मान झुकवून नमस्कार करतो आणि वयानं लहान असलेल्यांना हृदयाशी धरतो. ही माझी भारतीय संस्कृती आहे, ज्येष्ठांना मान देणारी आणि कनिष्ठांविषयी प्रेम व्यक्त करणारी." मला याचा अनुभव आहे.

तीन वर्षांपूर्वी अब्बाजींच्या, उस्ताद अल्लारखांसाहेबांच्या, बरसीला पद्मविभूषण बेगम परवीन सुलताना यांचं गाणं त्यानं आयोजित केलं होतं. त्यावेळी पहाटे पहाटे मी व रवीकाका षण्मुखानंद सभागृहात पोहोचलो होतो. परवीनजींचं गाणं सुरू व्हायचं होतं. त्यापूर्वी ड्रेसिंगरूममध्ये बरेच जण जमले होते. परवीनदीदी सोफ्यावर बसल्या होत्या. त्यांच्या बाजूला अन्य ज्येष्ठ संगीततज्ज्ञ बसले होते. पहिला कार्यक्रम सुरू करून देऊन झाकीरकाका त्या ड्रेसिंगरूममध्ये आला, आणि परवीनदीदींच्या जवळ खाली जमिनीवर जाजम अंथरलं होतं त्यावर बसला. त्याला कोणी तरी बाजूच्या खुर्चीवर बसायचा आग्रह केला. तेव्हा तो हळूवारपणे म्हणाला, "परवीनजी ज्येष्ठ आहेत, त्यांच्याबाजूला बसणं योग्य होणार नाही." नंतर आम्ही उस्ताद आमीरखांसाहेबांच्या बरसीला एन्.सी.पी.ए. ला गेलो होतो. त्या दिवशी झाकीरकाका हा नवोदित उमद्या अशा सारंगीवादकाबरोबर- दिलशादखांबरोबर वाजवणार होता. कार्यक्रमाच्या सूत्रानुसार आधी दिलशादखां येणार आणि नंतर उस्ताद झाकीर हुसेन येणार असं होतं. मी व रवीकाका विंगेत होतो. उस्तादजींनी निवेदकाला क्रम बदलायला सांगितला आणि म्हणाले, "मी आधी स्टेजवर येतो व मी दिलशादला इंट्रोड्यूस करतो." त्याच्या नावाचा पुकारा झाल्यानंतर, रंगमंचावर पाऊल ठेवण्यापूर्वी त्यानं त्याच्या चपला बाहेर काढून ठेवल्या. मग रंगमंचावर शिरला. सर्व रसिकांना नम्रपणे कमरेतून वाकून नमस्कार केला आणि मग त्याने दिलशादखांबद्दल छानसं वक्तव्य केलं, 'आज मी त्याच्याबरोबर पहिल्यांदा वाजवणार आहे' असं सांगून मग श्रोत्यांना टाळ्यांच्या गजरात दिलशादखांचं स्वागत करावं अशी विनंती केली. एखाद्या ज्येष्ठाने नवोदिताचा इतका मोठा सन्मान कधी केला नसेल.

तो मूल्ये जपणारा माणूस आहे. 'लोकसत्ते'तील माझी शब्दांकनं लोकांना आवडत होती. एका मोठ्या उद्योजकाला ती फार आवडली. त्यांच्या पत्नीनं मला शोधून काढलं. मला फोन करून त्यांच्या पतीचं आत्मकथन लिहिण्याची विनंती त्यांनी केली. मी फारसा तयार नव्हतो. त्याचं एक कारण म्हणजे ते अफाट श्रीमंत असले तरी त्यांचा व्यवसाय हा तंबाखूशी निगडित होता. मला कोणतीही व्यसनं नाहीत, मी व्यसनांना स्पर्शही केलेला नाही. मी प्राध्यापक आहे. त्यामुळे ते मला योग्य वाटत नव्हतं. पण माझे वडील म्हणाले, 'एक वेगळं जीवन समजून घेता येईल.' त्या उद्योगपतींचं जीवन खरोखरच समजून घेण्याजोगं होतं. त्यांच्या वाढदिवसानिमित्त रक्तदानशिबिराचं आयोजन करण्यात आलं होतं. त्यांनी मला विचारलं, "या रक्तदान शिबिराला झाकीरजी भेट देऊ शकतील का?" विचाराल का? अब्बाजींची बरसी जवळ आली होती. आम्ही आदल्या दिवशी झाकीरकाकाकडे गेलो. मी झाकीरकाकाला विनंती केली, "अशा अशा कार्यक्रमाला तू येशील का?" त्यानं माझ्याकडे रोखून पाहिलं व पुढच्या क्षणी म्हणाला, "नहीं, मैं नहीं आऊंगा, पहले लोगों का खून चूसो बाद में खून भी लो।इस भारत में मैं दो सेलिब्रिटीज को जानता हूँ जिन्होंने आजतक किसी इंटॉक्सिकेशन से रिलेटेड कोई काम नहीं किया। एक बहोत बडा है जिसका नाम सचिन तेंडुलकर है और दुसरा बहोत छोटा है जिसका नाम झाकीर हुसेन है." मी अर्थातच त्या व्यक्तीचं आत्मकथन शब्दांकित केलं नाही.

 उस्ताद झाकीरजींची आणखी एक छान गोष्ट आहे. जगभर भ्रमंती करणारा हा महान कलावंत जवळचं अंतर लोकल ट्रेनने किंवा रेल्वेने कापतो. कल्याण, डोंबिवलीला जर कार्यक्रम असेल तर त्याचा रवीकाकाला फोन येतो व त्याला तो सांगतो, अमक्या दिवशी कार्यक्रम आहे, मला तू रेल्वेने घेऊन जा. मग रवीकाकाचा एक रेल्वेतला मित्र, व रवीकाकाचं शेपूट असल्यासारखा मी त्याला घ्यायला छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनसवर जातो आणि ट्रेनने घेऊन गंतव्य स्थळी पोहोचवतो. त्याला स्टेशनवर बघून अनेकांचा विश्वास बसत नाही. पण, तो अगदी सहजपणे स्टेशनवर असणारे हमाल, तिकिट कलेक्टर, प्रवाशांच्यात मिसळतो, प्रत्येकाला हवे तितके फोटो काढू देतो. आता तो एक काळजी घेतो, बाहेर कुठेही काहीही खात नाही. त्याचा पिण्याच्या पाण्याचा एक ठराविक ब्रँड आहे, तेच पाणी तो पितो, ते मिळालं नाही तर तो पाणी पिणार नाही.

त्याची आणखी एक सवय आहे, त्याचा कार्यक्रम जिथं असेल तिथं, तो कार्यक्रमाच्या काही तास आधी जातो. मला आठवतंय, माझ्या मावसभावानं संतोष जोशी, त्याचे पार्टनर्स प्रियांका साठे आणि अभिजित सावंत यांनी झाकीर हुसेन आणि शंकर महादेवन यांचा ठाण्यात एक कार्यक्रम आयोजित केला होता. मी सुरुवातीपासून त्यांच्याबरोबर होतो. शंकर महादेवनने झाकीरजी कधी येणार आहेत, याची विचारणा केली आणि त्याप्रमाणे तो झाकीरकाका त्या कार्यक्रमाला पोहोचण्याच्या काही मिनिटे आधी तिथं पोहोचला.

डोंबिवलीला एम्.आय्.डी.सी. मैदानात झाकीरकाकाचा कार्यक्रम आयोजित केलेला होता. आम्ही त्याला ट्रेनने घेऊन आलो. कल्याण स्टेशनवर उतरल्यावर आयोजकांनी मोटारीनं डोंबिवलीला नेलं. कार्यक्रम रात्री साडे-सात आठच्या दरम्यान सुरू होणार होता. आम्ही मैदानात साडेपाचच्या सुमारास पोहोचलो. तिथं गेल्या गेल्या झाकीरकाकानं तबल्याचं व विविध तालवाद्यांचं त्याच्याकडचं भांडार उघडलं. मोटारीतून स्वत:च्या तबल्याचं कीट त्यानं स्वत: उचललं आणि थेट स्टेजवर गेला. ध्वनिव्यवस्था ज्यांच्याकडे होती, त्यांनी त्याच्याबरोबर अनेक कार्यक्रम केलेले असल्याने त्यांनी सर्व तयारी ठेवलेली होती. नंतर दीड तासभर झाकीरकाका स्वत:ची वाद्ये लावत होता, ती आधी स्वत:ला कशी ऐकू येत आहेत ते तपासून घेत होता. स्पीकरवरून मैदानाच्या सर्व कोपर्‍यांत त्यांचा आवाज कसा पोहोचतो आहे याची चाचपणी करत होता. मध्येच मला म्हणाला, "बॉबी, उस कोने में जाकर सुन ले कैसे सुनाई देता है." नंतर दुसर्‍या कोपर्‍यात त्यानं मला पाठवलं. मला त्यातलं काय कपाळ कळणार होतं? पण त्याची परफेक्शनची धडपड केवढी होती!!

आमच्या कॉलेजमध्ये प्राचार्य दिनेश पंजवानी यांनी प्रजासत्ताक दिनाच्या निमित्ताने गौरव दिवस हा एक कार्यक्रम सुरू केला. पहिल्या वर्षी आम्ही रवींद्र जैन यांना बोलावलं. दुसर्‍या वर्षी बावीस जानेवारी २००२ रोजी ते व मी बोलत होतो, तेव्हा त्यांना मी विचारलं की, 'आपण यावर्षीचा गौरव पुरस्कार उस्ताद झाकीर हुसेन यांना देऊ या का?' सरांनी माझ्याकडे आश्चर्यानं बघितलं व विचारलं, "तू जानता है उनको? एवढ्या थोड्या अवधीत ते येतील का?" मी आत्मविश्वासानं, "हो, मी ओळखतो आणि तो येईल." सर थोडे वैतागले, "अरे, इतने बडे आदमी को तू अरे तुरे क्या करता है? अकल नहीं है." मी सरांना म्हणालो, "तो माझ्या काकाचा मित्र आहे." सुदैवानं झाकीरकाकानं गौरव पुरस्कार स्वीकारायचं ठरवलं. पण तो म्हणाला, "२६ जानेवारीला मी परदेशात आहे. २ फेब्रुवारी चालेल का ते बघ." तो रविवार होता. सरांना विचारलं, "सर उत्तेजित झाले. म्हणाले, बिल्कूल चालेल. मध्ये पाचसहा दिवस होते आम्ही झाकीरजींच्या आगमनानिमित्त एक सुंदरसा कार्यक्रम आखला. बदलापूरच्या अंध मुलांच्या शाळेचा एक छोटेखानी कार्यक्रम आणि आमच्या मुलांचा शास्त्रीय गायन-वादनाचा कार्यक्रम आम्ही ठेवला. आमच्या विवेक भागवतने छान तबला वाजवला. तो जेमतेम सेकंड ईयरचा विद्यार्थी. कार्यक्रम झाल्यानंतर जेव्हा मी या सगळ्या पोरांना घेऊन प्राचार्यांच्या कार्यालयात गेलो, तेव्हा हा जागतिक कीर्तिचा पद्मभूषण तबलानवाज विवेकला बघून म्हणाला, "अरे, आओ उस्ताद आओ." विवेकला त्यांनी प्रेमानं जवळ घेतलं, पाठीवर थाप मारली, "कोणाकडे शिकतोस" असं विचारल्यावर त्यानं पैठणकरांकडे शिकतो असं म्हटल्यावर त्यानं पटकन विचारलं, "त्यांच्याकडे थेट तिरखवांसाहेबांचा तबला आहे, ते त्यांचे डायरेक्ट शिष्य आहेत." पैठणकरबुवांची व त्याची मी गाठ घालून दिली, तेव्हा त्यानं त्यांचे हात जवळ घेऊन कपाळावर लावले. आमच्या सचिन मुळ्येची आई कांचन मुळ्ये, ह्या पं. गजाननबुवा जोशी यांची कन्या. मी त्यांची ओळख करून दिल्यावर झाकीरकाकानं त्यांना खाली वाकून नमस्कार केला. पं. गजाननबुवांनी अब्बाजींना म्हणजे उस्ताद अल्लारखांसाहेबांना त्यांच्या मुंबईतील प्रारंभीच्या काळात जी मदत केली होती, ती जाणून घेऊन त्याने तो नमस्कार केला. हे सर्व मला माहिती असण्याचं काही कारण नव्हतं, झाकीरकाकानं सर्वांसमोर ही वस्तुस्थिती सांगितली तेव्हा ते कळलं. याच कार्यक्रमाच्या वेळी एक अविस्मरणीय घटना घडली. झाकीरकाकाचा सत्कार झाला, त्या सत्काराला उत्तर द्यायला तो जेव्हा उभा राहिला तेव्हा समोर असलेले तीन साडेतीन हजार विद्यार्थी अगदी शांत बसले होते. आमचं कॉलेज उल्हासनगर स्टेशनच्या अगदी समोर आहे. कॉलेजच्या पुढच्या मैदानात कार्यक्रम सुरू होता. झाकीरकाका बोलायला जेव्हा उठला, तेव्हा अशी शांतता पसरली की आम्हाला रेल्वे स्टेशनवरची उद्घोषणा ऐकू यायला लागली. तो बोलायला प्रारंभ करणार तोच दूरवरच्या मशिदीतून अज़ान ऐकू येऊ लागला. झाकीरकाका स्टेजवर शांत उभा राहिला. स्टेज शांत, श्रोते शांत, आसमंत शांत आणि दूरवर ईश्वराची केली जाणारी आर्त आळवणी. सार्‍यांचा श्वास एक झाला होता. अजान संपला आणि झाकीरकाकानं बोलण्यापूर्वी एक दीर्घ श्वास घेतला, तो श्वास संवेदनशील माईकनं पकडला, त्याचा आवाज सर्वदूर पसरला. समोरून टाळ्यांचा प्रचंड कडकडाट झाला. हे लिहितानाही माझ्या अंगावर काटा फुलतो आहे. साडे तीन हजार तरुण मनं आणि त्या मनांवर नकळत अधिराज्य करणारा एक महान कलावंत यांच्यातलं ते अद्वैत अद्भूत असंच होतं.

मी रवीकाकाबरोबर झाकीरकाकाच्या घरी अधून मधून जात असे. अम्मीच्या निधनानंतर आमचं जाणं येणं जरासं कमी झालं. एकदा अब्बाजींच्या बरसीच्या पूर्वी जानेवारी महिन्याच्या शेवटच्या आठवड्यात आम्ही नेपीअन सी रोडवर त्याच्या घरी गेलो होतो. झाकीरकाका जेवायला ज्या टेबलावर बसायचा त्याच्या खुर्चीच्या मागच्या भिंतीवर लता मंगेशकरांनी सही करून दिलेला फोटो लावलेला होता. (आता घराचं रिनोव्हेशन झालंय) त्याखाली अब्बाजी, अम्मी आणि तरुण हसर्‍या चेहर्‍याचा झाकीर असा एक छान फोटो होता, त्याच्या खाली झाकीरकाकाच्या खांद्यावर हात टाकलेला पु. ल. देशपांडे यांचा फोटो होता. मी त्याला प्रश्न विचारला, "अब्बाजी आणि अम्मीबरोबरचा फोटो लावलाय हे कळलं. पण लता मंगेशकरांचा आणि पु. लं. बरोबरचा फोटो का?" तो उत्तरला, "लताजी तर साक्षात सरस्वतीचं रूप आहेत आणि पु.लं. सारखा रसिक आणि कलाकार कुठेही सापडणार नाही." मला अचानक आठवण झाली, आमच्या कर्जत गावात वनश्री ज्ञानदीप मंडळ होतं. त्यांनी पु. ल. देशपांडे व सुनीता देशपांडे यांच्या आरती प्रभूंची कविता या कार्यक्रमाचं आयोजन केलं होतं. आरती प्रभू त्यांच्या अत्यंत विपन्नावस्थेच्या काळात कर्जतला कावसजीशेट काटपटपिटीया यांच्या चाळीत अक्षरश: आठ बाय दहाच्या खोलीत राहात होते. कार्यक्रम झाला व नंतर दुसर्‍या दिवशी पु.ल. व सुनीताबाई आमच्या घरी जेवायला आले. त्यानंतर दोन तीन दिवसांनी त्यांचं माझ्या काकांना- मनोहर आरेकर यांना एक पत्र आलं. त्यात त्यांनी कर्जतच्या एकूण संयोजनाबद्दल आभार मानले आणि नंतर त्यात लिहिलं की, 'कालच बालगंधर्वला झाकीरचा तबला ऐकला आणि त्यानंतर असं वाटलं की झाकीर जे वाद्य वाजवतो तो तबला.' मी ती आठवण झाकीरकाकाला सांगितली. त्यानं मला पु.लं.चं वाक्य इंग्रजीत भाषांतरित करायला सांगितलं. मी म्हणालो, "P. L. says Zakir is the definition of Tabla." त्यानं पुन्हा एकदा ते वाक्य माझ्याकडून म्हणून घेतलं. त्याच्या डोळ्यात आनंदाश्रू उभे राहिले होते. तो कधीही त्याच्या भावनांचं प्रदर्शन करत नाही. त्या क्षणी तसं घडलं खरं.

कित्येकदा मला असं वाटतं, उद्या म्हातारा झाल्यावर माझ्या नातवंडांना या गोष्टी सांगत असेन, नातवंडं तोंडात बोटं घालून त्या गोष्टी ऐकत असतील. नंतर म्हणतील, "आजोबा. किती थापा मारता." मग मी हसेन, आणि मनातल्या मनात म्हणेन, "बाळांनो, खरं आहे. पृथ्वीवर गंधर्व येऊन गेले यावर सामान्यांचा विश्वास बसत नाही. ज्यांचं भाग्य होतं त्यांना ते गंधर्व पाहता आले. मी भाग्यवान आहे, मी या गंधर्वाला पाहिलं."

वलयांतिकांच्या सहवासात..यातून साभार

- डॉ. नीतिन दत्तात्रेय आरेकर

nitinarekar@gmail.com

यांच्या सौजन्याने

डॉ. वीणा देव अतिशय संवेदशील व्यक्तीमत्व...!

 डॉ. वीणा देव यांनी गुणवत्तेशी आणि जीवनमूल्ये यांच्याशी कधीही तडजोड केली नाही.. प्रा. मिलिंद जोशी..

ज्येष्ठ साहित्यिक डॉ.वीणा देव.. यांची श्रद्धांजली सभा

मसाप सभागृह..५ नोव्हेंबर .२०२४

परिचयाचे वेगवेगळे परीख त्यांना काळाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यावर जरी सहज मिळाले असले तरी डॉ. वीणा देव या नावामागची जी जादू होती ती त्यांना अखेपर्यंत मिळत गेली त्यामागे त्यांची साधना होती. सर्जनाच्या सर्व वाटा चोखाळल्या.

त्यांनी उत्तम ललित लेखन केेले..चरित्र लेखन केले. महत्वपूर्ण लेखन केले..संपादन केले. आणि अभिवाचनाच्या माध्यमातून त्यांनी जे साहित्य विश्वात जे योगदान दिले ते अत्यंत मोलाचे आहे..

उद्या जर साहित्यिक अभिवाचनाचा इतिहास लिहिला गेला त्यासाठी डॉ. वीणा देव यांचे पहिलं मानाचे पान असेल.

केवळ वाचिक सामर्थ्यावर कळस अध्याय गाठू शकतो याचा आदर्श वस्तुपाठच त्यानी घालून दिला.

व्यासंग आणि विद्यार्थी प्रिय असणे हा दुर्मिळ एक भाग्ययोग त्यांना लाभला होता.

साहित्य परिषद हे त्यांचे माहेरघर होते.

अतिशय संवेदशील व्यक्तीमत्व..त्यांनी गुणवत्तेशी आणि जीवनमूल्ये यांच्याशी कधीही तडजोड केली नाही..

सत्वशिल जगण्याचा आदर्श वस्तुपाठ देव दांपत्याने घालून दिला होता. आपल्या अटींवर जगणाऱ्यात विजय आणि वीणा देव यांचा उल्लेख आवर्जून करावा लागेल.

दुर्ग साहित्य संमेलन भरविण्याचा वेगळा उपक्रम करून एक अलक्षीत विषयाकडे समाजाचे लक्ष वेधले .

सर्व क्षेत्रातल्या..सर्व वयोगटातील लोकांशी मैत्र कसे जपावे याचे उदाहरण त्यानी घालून दिले..

सभेचे अध्यक्ष मसापचे कार्याध्यक्ष प्रा.मिलिंद जोशी..

ज्येष्ठ साहित्यीक भारत सासणे..

त्यांनी केलेला अभिवाचन हा प्रकार समाजात..सर्वदूर पोचविला..समाजाला जीवाचा कान करून कसे ऐकायचे त्याचे संस्कार त्यांनी केले.

गोनिदांचे साहित्य आणखी पुढे नेण्याचे कार्य त्यांनी मृण्मयी प्रकाशन माध्यमातून नेटाने केले.

मृणाल देव - कुलकर्णी..

अखेरच्या वळणावर यावा मंद सुगंधी असा फुलोरा..

थकले पाऊल सहज उठावे आणि सरावा प्रवास सारा..

तो दीड दिवसाचा पॅच होता.. आणि जाणवत होते की हे आता होऊन जावे सारे..

एक अत्यंत समृध्द आयुष्य ती जगली.. आप्पांनी अतिशय तिच्यावर प्रेम केलं..

लाख मोलाचे संस्कार केले..साहित्यिक, सांगेतिक , माणसे जोडण्याचे .. माणसे जपण्याचे संस्कार ..संस्कार ..आणि जे जे आपल्याकडे आहे ते देऊन टाकण्याचा संस्कार तिच्यावर झाला..

आदर्श साहचर्य म्हणजे काय त्याचे उदाहरण माझ्या आई..वडिलांनी आपल्या कृतीतून दाखवून दिले.

वडिलांनी जे उत्तम साहित्य निर्माण केले ते ध्यास म्हणून पुढच्या पिढीपर्यंत तिने पोचविले..त्याला लोकांनी उत्तम साथ दिली.

निरलसपणा..लोभसपणा तिच्यात होता..देण्याचे संस्कार तिने केले.. ते देणे पुढच्या पिढीपर्यंत पोचविणे हे आपले काम आहे..

मधुरा देव...

मुलांच्या पोटात सकस अन्न जावं आणि मुलं सुदृढ व्हावीत अशी आईची इच्छा असते. ...तसा तिने अतिशय आग्रहाने ..हट्टाने आमच्या कानावर, डोळ्यावर, मनावर उत्तम संस्कार होतील असे संगीत.. असं साहित्य , असेच विचार आमच्यावर बिंबवले..

सगळे साजरे करा..प्रत्येक गोष्टीत आनंद घ्या.हेच तिचे सांगणे असे.

वि.दा. पिंगळे..

गो नी दांची समृध्द साहित्य परंपरा..उत्तम जपली.. ज्यांचे जगणे आणि वागणे अजरामर असते त्यात वीणा देव या होत्या.

प्रा. प्रकाश भोंडे..

स्वरानंद..यशवंत देव.. साहित्य, संगीत क्षेत्रात..

कार्यक्रमात सहभाग वीणा देव यांनी घेतल्याच्या आठवणी..आजही कायम आहेत..

संजय नहार..

गोनिदा.. वीणा देव... या आजोबा.. मुलगी आणि देव कुटुंबीयांनी जपलेली समृद्ध साहित्य परंपरा शेकडो वर्षे जिवंत ठेवणे हिच त्यांना खरी श्रद्धांजली ठरेल..

सुभाष इनामदार..

शिक्षण,संगीत, साहित्य, नाट्य, उत्तम अभिवाचक, संवादातून रंगभूमीवर व्यक्त होणाऱ्या उत्तम रंगकर्मी आणि विद्यार्थी प्रिय शिक्षिका..या सर्वात त्यानी समाजमनावर आपला ठसा उमटविला होता.

श्याम भुर्के...

त्यांची खरी पुस्तके ही आप्पा आणि निराताई.. ( आई)..हीच होती.. ते साहित्य संस्कार आणि गुण वीणा देव यांच्याकडे आले. दुर्ग साहित्य संमेलन भरविण्यात पुढाकार..

त्यांच्याकडून सर्जनता, कधीही म्हणायचे नाही कंटाळा आला ..हे शिकायचे.. आपले कुटुंब एकत्र करून दर्जेदार अभिवाचन कार्यक्रम करण्याचा इतिहास त्यानी घडविला.

सूर्यकांत पाठक..

उत्तम वलयांकित लेखिका , वक्त्या असूनही त्यांनी कधी माणुसकी कधी सोडली नाही..

हेच त्यांचे वैशिष्ठ्य होते..

नीलिमा गुंडी..

त्यांनी गोनिदांच्या कादंबऱ्या ज्या पद्धतीने

अभिवाचन केले त्याची विशेष नोंद घ्यायला हवी. भाषा किती प्रकारे संजीवक असते..त्याचा प्रत्यय श्रोत्यांना त्यातून येत होता. शब्दोच्चार, स्वराघात, शब्दाचा रोख आणि भाषेचा पोत याचा संस्कार त्यातून येत होता.यातून त्यांनी मराठीच्या वाचन संस्कृतीला नव संजीवन दिले.

त्यानी आपल्या वडिलांच्या साहित्याचे मोल ओळखून आपला वेळ देऊन ते पुढच्या पिढीपर्यत पोचविण्याचे काम केले.

राजन लाखे..

शांता शेळके यांची पैठणी..त्यानी शांता शेळके यांच्या जन्म शताब्दी निमित्त त्यानी आपल्या शैलीत कशी सादर केली त्याचा अनुभव दिला.

विनोद कुलकर्णी..

शाहू कॉलेज मध्ये त्या उत्तम शिकवायचा..त्यांचे नाव पुण्यातल्या रिक्षावाल्याने कसे काढले त्याची ताजी आठवण..

निलेश देशपांडे..

त्या स्वयंप्रकाशी होत्या..त्यांनी आपली स्वतंत्र शैलीत निर्माण केली होती.

त्या अतिशय भावना प्रधान होत्या. कुठे थांबायचं हे त्यांना माहीत होते..आता बास..आयुष्याबद्दल त्यानी तेच केलं.

नारायण ढेपे..

त्यांच्यामुळे अनेक लोकांना पहाता आले.. अनुभवता आले.

त्यांनी घडविले..संस्कार केले..माझ्यासाठी सावली होत्या त्या..माझ्यासारखे कित्येक विद्यार्थी शाहू कॉलेज मध्ये घडविले.

बबन मिंडे ..

मुलांनी काय चांगले वाचवे..काय चांगले पहावे यांचे संस्कार बाईंनी आमच्यावर केले. पाठ्यपुस्तकं यांच्याशिवाय दुसरे वाचायला न मिळणाऱ्या ग्रामीण भागातल्या मुलाला त्यानी जवळ केलं आणि समृद्ध आयुष्य कसं असावं ते शिकविले..ती श्रीमंती माझ्याबरोबर राहील..

उल्हासदादा पवार..

आई..वडिलांनी केलेले उत्तम संस्कार यातून विद्यार्थीप्रिय प्राध्यापक म्हणून त्या घडल्या.

त्यांच्या चेहऱ्यावरून मनातली प्रसन्नता ..सात्विक भाव काय असतात ते कळत होते.

निरपेक्ष , प्रत्येक माणसावर निरागस प्रेम करणाऱ्या वीणाताई.

प्रास्ताविक मसापच्या कार्यवाह सुनिताराजे पवार यांनी केले.

शब्दांकन..सुभाष इनामदार, पुणे

subhashinamdar@gmail.com